Redactionele inleiding
ORDENING ALS OERBEWEGING
In een tijd waarin wetenschap vaak wordt gereduceerd tot data en modellen, herinnert het periodiek systeem ons eraan dat structuur ook betekenis kan dragen. In dit essay van Murat Kerem, oorspronkelijk verschenen in het Turkse tijdschrift Çağlayan, ontdekken we hoe een schijnbaar technische tabel in feite een stille lofzang is op orde, zin en verbondenheid in het universum.
Het artikel sluit naadloos aan bij de missie van ORBIS: de brug slaan tussen kennis en verwondering, tussen analyse en ziel. Waar de scheikundige het periodiek systeem leest als een functioneel raster, ziet de zoekende mens er een symbolische taal in — een taal die reikt tot aan de randen van het metafysische.
Een tekst die uitnodigt tot traag lezen, stil verwonderen en diep herdenken: Wat zegt de materie, als we écht luisteren?
Er zijn vragen die de mens tot mens maken. Ieder mens wordt geboren, leeft en sterft. Maar is deze driedelige cyclus slechts een biologisch proces? Wat ons onderscheidt van andere levende wezens, is onze unieke capaciteit om na te denken over de oorsprong, de zin en de bestemming van het leven. En precies daar begint het eigenlijke zoeken:
Waar kom ik vandaan? Waarom leef ik? Waar ga ik naartoe?
Wie op deze fundamentele vragen antwoorden vindt, blijft niet zomaar bestaan — hij of zij begint betekenisvol te leven. Leven wordt dan een samenhangend verhaal. Verdriet en vreugde krijgen een andere kleur. Wie de eigen bestaansvraag durft aan te gaan, ontdekt dat ook andere levensvragen zin krijgen — en soms ook hun antwoord.
Wetenschap, Zin en Zoeken: Ieders Eigen Taal
Doorheen de geschiedenis is het mensbeeld geëvolueerd — gevormd door gelovigen en niet-gelovigen. Want de zoektocht naar betekenis is een menselijke behoefte. Vanuit hun eigen taal proberen mensen de werkelijkheid te doorgronden:
- Een schrijver zoekt de waarheid in letters, metaforen en poëzie.
- Een bioloog bewondert het gedrag van dieren en de harmonie in ecosystemen.
- Een wiskundige beschrijft de orde van het heelal met formules en cijfers.
- En een scheikundige onderzoekt de elementen en atomen waaruit materie is opgebouwd — en merkt dat zelfs in de kleinste bouwstenen een verbazingwekkend evenwicht schuilt.
De wetmatigheden die zichtbaar worden in de microstructuren van de stof, verraden een precieze ordening waarin toeval geen plaats lijkt te hebben. Zoals het alfabet voor de dichter onmisbaar is, en nullen en enen voor de programmeur, zo is het periodiek systeem het basiskader voor de chemicus. Een stille matrix waarin de schepping regel voor regel wordt verklapt.
Het Periodiek Systeem: Waar Intuïtie en Wetenschap Elkaar Vinden
De Russische chemicus Dmitri Mendelejev (1834–1907) rangschikte de toen bekende 63 elementen volgens hun atoommassa’s, en groepeerde elementen met gelijkaardige eigenschappen in kolommen. Wat zijn werk uitzonderlijk maakt, is dat hij voor onbekende elementen bewust lege plekken openliet — omdat hij vermoedde dat ze later gevonden zouden worden. En dat gebeurde ook: gallium, scandium en germanium werden na verloop van tijd ontdekt.
Het succes van Mendelejev toont aan dat wetenschap meer is dan meten en observeren — het vraagt ook intuïtie, verbeelding en diep inzicht. In de geschiedenis van de wetenschap zien we vaak dat vernieuwende inzichten ontstaan in de geest van mensen die zich langdurig met een vraag bezighouden, en met een bijna spirituele gevoeligheid patronen beginnen te herkennen. Wie met zo’n aandacht kijkt naar de wereld, ziet in het ‘boek van de natuur’ niet enkel losse woorden, maar samenhang, orde en een richting.
Later zou de Britse natuurkundige Henry Moseley (1887–1915) het systeem herschikken volgens atoomgetallen. Zo kreeg het periodiek systeem zijn moderne vorm. Vandaag telt het systeem 118 elementen. De eerste 94 komen in de natuur voor, de overige zijn in laboratoria tot stand gebracht via synthetische processen. Sinds de ontdekking van het element Oganesson (Og) in 2006 geldt het schema — voorlopig — als compleet.
Een Stille Taal van Evenwicht en Inzicht
Maar wat vertelt het periodiek systeem ons echt? Is het slechts een catalogus van atomen en bindingen? Of is het ook een visueel samenspel van maat, orde en inzicht?
Wie het systeem aandachtig bekijkt, merkt een wonderlijke consistentie: niets staat zomaar ergens. Elk element heeft zijn plaats, zijn eigenschappen, zijn rol. Zo’n nauwkeurige onderlinge samenhang doet vermoeden dat hier niet louter materiële krachten aan het werk zijn, maar ook structurerende principes die zin, richting en samenhang geven.
Al-Ghazali: Orde wijst op ordening
“Wie in een boek netjes gerangschikte letters ziet, gelooft niet dat het toeval was.” — Al-Ghazali
De grote denker Al-Ghazali stelde het ooit scherp: “Als je in een boek netjes gerangschikte letters ziet, kun je onmogelijk denken dat dit toevallig is gebeurd.” Ook het periodiek systeem getuigt van zo’n diepe ordening. Niets is willekeurig: elk element past in het geheel, als in een kosmische compositie. En die compositie suggereert een componist.
Bediüzzaman: Eenheid in het atoom
De islamitische denker Bediüzzaman Said Nursî vroeg zich ooit af: “Als zelfs een eenvoudige naald niet zonder maker kan ontstaan, hoe zou dan het immense universum zomaar zijn ontstaan?” Voor hem weerspiegelde elk onderdeel van de natuur de eigenschappen van een hogere werkelijkheid. Zelfs een atoom draagt — in zijn ogen — sporen van wijsheid, kennis en kracht.
Had hij het periodiek systeem kunnen interpreteren, dan zou hij wellicht gezegd hebben:
“Dit schema is als een inleiding op de goddelijke namen: het ene element fluistert ‘de Alwetende’, het andere ‘de Voorziener’, een derde ‘de Bepaler’.”
“Als een naald niet zonder maker kan bestaan, hoe dan het universum?” — Bediüzzaman Said Nursî
De Taal van Materie en Verwondering
Het periodiek systeem is meer dan een hulpmiddel van de chemie. Het is een concentratie van het universum in schema-vorm. Elke rij bevat stabiliteit, elke kolom verbergt een geheim. En in elk atoom schuilt een verhaal.
Voor de ene is het een wetenschappelijk raster; voor de andere een stille getuige van orde, betekenis en verwondering.
Zoals letters geen doel op zich zijn, maar een toegang tot woorden en betekenissen, zo zijn de atoomnummers en massa’s in het systeem geen toevallige gegevens — maar signalen van een diepere harmonie. Atomen, die zelf geen bewustzijn hebben, lijken in dit schema precies op hun plek te staan, alsof ze gehoorzamen aan een groter plan. Die structuur, gebouwd op verstandeloze deeltjes, kan dan ook moeilijk begrepen worden zonder te verwijzen naar een bron van inzicht en kracht die dit alles mogelijk maakt.
Murat Kerem | verschenen in ÇAĞLAYAN, juli 2025
Vrij vertaald door Bahattin Koçak
