In dit artikel
Het concept van “hersenverrotting” – het geleidelijke verval van ons vermogen om ons te concentreren, diep na te denken en betekenisvol om te gaan met de wereld om ons heen – is verschoven van een randfenomeen naar een onderwerp van algemeen debat.
Net zoals een bibliotheek regelmatig onderhoud en zorgvuldige ordening nodig heeft, hebben onze geest en gedachten bewust onderhoud en reorganisatie nodig. In het digitale landschap van vandaag is dit mentale onderhoud belangrijker dan ooit. In plaats van digitale apparaten en sociale media als volledig goed of slecht te beschouwen, zouden we een meer genuanceerd inzicht moeten bevorderen in hoe deze tools op een doordachte manier kunnen worden ingezet voor leren, persoonlijke groei en betekenisvolle verbinding.
Inleiding
Kunnen we nog helder denken in een wereld vol meldingen en eindeloos scrollen?
In dit artikel onderzoekt Zeynep Orhan hoe constante digitale prikkels onze aandacht, mentale gezondheid en jeugd verstoren. Met inzichten uit recente onderzoeken en concrete voorbeelden laat ze zien hoe we ons kunnen bevrijden van ‘brain rot’ en een gezondere relatie met technologie kunnen opbouwen.
Weet je nog toen smartphones als de grootste uitvinding van onze tijd werden gezien? Toen sociale media beloofden ons op ongeziene manieren met elkaar te verbinden? We omarmden deze technologische wonderen met open armen. Maar zijn we vergeten stil te staan bij de prijs die we hiervoor zouden betalen? En hebben we ons ooit afgevraagd of deze digitale revolutie écht het beste is wat ons is overkomen?
Wat met de keerzijde? Hebben we nagedacht over hoe onze constante verbondenheid ons beïnvloedt? Terwijl we eindeloos scrollen en van de ene melding naar de andere springen, hebben we dan even gepauzeerd om te vragen: maakt dit ons leven werkelijk beter? Kunnen we ons zelfs nog een dag zonder onze smartphone voorstellen? En vooral – wat doet deze constante digitale onderdompeling met ons brein, vooral dat van jongeren?
Dit zijn geen louter filosofische vragen meer. We zijn getuige van een ongeziene toename van mentale gezondheidsproblemen onder jongeren, een fenomeen dat door vele experts rechtstreeks gelinkt wordt aan onze hyperverbonden wereld. Het concept van “hersenverrotting” – het geleidelijke verlies van onze concentratie, diepgang en betrokkenheid bij de wereld – is niet langer een marginaal idee maar wordt breed besproken. De gerenommeerde sociaal psycholoog Jonathan Haidt stelt in zijn recent werk dat we niets minder meemaken dan een “grote herbedrading” van de kindertijd, met alarmerende gevolgen.
Maar dit is geen doemverhaal over technologie. In dit artikel onderzoeken we de werkelijke impact van onze digitale afhankelijkheid – van de mentale gezondheidscrisis bij jongeren tot de manier waarop onze hersenen worden beïnvloed door constante connectiviteit. We bespreken de nood aan mentale vernieuwing, het ‘opschudden’ van de geest en digitale detox. En vooral: we verkennen concrete manieren om ons mentaal welzijn te herwinnen in een steeds meer verbonden wereld, zodat we de voordelen van technologie kunnen benutten zonder er slaaf van te worden.
De stijgende golf: Een wereldwijde mentale gezondheidscrisis bij jongeren
De cijfers zijn alarmerend: de mentale gezondheid van jongeren verkeert wereldwijd in crisis. Sinds het begin van de jaren 2010 zijn depressie, angst, zelfverwonding en zelfmoordpogingen bij jongeren fors toegenomen. Grote medische organisaties bestempelden dit in 2021 als een noodsituatie. Vooral meisjes zijn getroffen, net als zwarte jongeren, bij wie de mentale gezondheidsproblemen sterk zijn gestegen.
Experts wijzen op meerdere oorzaken, met sociale media als belangrijkste boosdoener. In een bevraging in 2024 onder mentale gezondheidsprofessionals werd sociale media aangeduid als de voornaamste oorzaak van mentale problemen bij jongeren. Andere bijdragende factoren zijn klimaatangst, politieke instabiliteit en sociale isolatie. Jonathan Haidt stelt in zijn boek The Anxious Generation dat een “telefoon-gecentreerde” kindertijd, in combinatie met overbeschermend ouderschap, de sociale en neurologische ontwikkeling van jongeren verstoort. Dat leidt tot meer sociale angst, een gefragmenteerde aandacht, slaapproblemen en digitale verslaving.
Deze crisis komt niet voort uit een vermeende overgevoeligheid van jongeren. De druk die zij ervaren – van sociale vergelijking op media tot zorgen over de toekomst – is reëel. Ook veranderde definities en een grotere bewustwording rond mentale gezondheid dragen bij tot de stijging van de cijfers.
Hersenverrotting: Als digitale consumptie onze geest afstompt
“Hersenverrotting” – in 2024 uitgeroepen tot woord van het jaar door Oxford University Press – verwijst naar mentale aftakeling door overmatige digitale consumptie. Het gebruik van het woord steeg met 230% omdat mensen een manier zochten om het effect van eindeloze, oppervlakkige online content te benoemen. Symptomen zijn mentale mist, concentratieverlies en moeite om zich in complexe ideeën te verdiepen.
Toch is het idee niet nieuw. Henry David Thoreau gebruikte de term al in Walden, waarin hij klaagde over het maatschappelijke onvermogen om diepgaand te denken. “Terwijl Engeland de aardappelrot probeert te genezen,” schreef hij, “zal niemand proberen de hersenrot te genezen – die zoveel wijdverspreider en dodelijker is?”
Vandaag erkennen zorgverleners het als een legitieme bezorgdheid. Korte video’s en posts op sociale media geven snelle dopamineshots, maar ondermijnen diepere betrokkenheid. Generatie Z en Alpha gebruiken de term “hersenverrotting” zelfs ironisch, terwijl ze de content blijven consumeren die het veroorzaakt. De paradox is duidelijk: onbeperkte toegang tot informatie leidt niet tot verdieping, maar tot cognitieve overbelasting en afleiding.
Herbedrading van de kindertijd: Een generatie gevormd door schermen
Volgens Haidt begon de scherpe daling van de mentale gezondheid van jongeren rond 2010, samen met de opkomst van de smartphone. Het treft vooral jongeren onder de 18 in ontwikkelde landen.
Haidt benoemt vier kernproblemen:
- sociale deprivatie,
- slaaptekort,
- aandachtsspreiding, en
- digitale verslaving.
Sinds 2010 brengen tieners minder tijd door met vrienden, slapen ze minder en hebben ze minder hechte vriendschappen – vooral meisjes. Uit een gelekte interne studie in 2021 bleek dat Meta op de hoogte was van de negatieve impact van Instagram op het mentale welzijn van meisjes, maar desondanks koos voor gebruikscijfers boven gezondheid.
Ook koppelt Haidt de crisis aan “veiligheidsdenken”: een overbeschermende opvoedingsstijl die kinderen berooft van de kans om veerkracht te ontwikkelen. Spel en risico’s, ooit essentieel voor emotionele ontwikkeling, worden verdrongen door schermtijd en voorzichtigheid.
Oplossingen zijn onder andere smartphonevrije scholen, het uitstellen van de eerste smartphone (zoals de “Wacht tot het 8ste leerjaar”-belofte), en strengere regelgeving. Maar implementatie blijft lastig door weerstand van ouders, bedrijven en jongeren zelf.
Praktijkvoorbeeld: Wat gebeurt er als telefoons verboden worden?
Een studie uit 2024 op The Stanway School in Colchester biedt concrete inzichten. Leerlingen uit het tweede middelbaar deden drie weken afstand van hun smartphone. Onderzoek van de Universiteit van York volgde de effecten.
Resultaten: leerlingen vielen 20 minuten sneller in slaap en kregen gemiddeld een uur extra slaap per nacht. Hun bedtijd verschoof van 23:02 uur naar 22:12 uur. Gevoelens van depressie daalden met 17%, angstgevoelens met 18%. Zelfs hartslagdata toonden tekenen van verbeterd welzijn.
Cognitieve winst was beperkter: het werkgeheugen steeg met slechts 3%, en aandacht verbeterde nauwelijks. Dit suggereert dat langere interventies nodig zijn voor meer mentale verbetering.
Toch toont deze studie aan dat negatieve effecten omkeerbaar zijn. Landen zoals Australië overwegen nu een verbod op sociale media voor jongeren onder 16 jaar. Het onderzoek levert bruikbare data voor beleid en toont dat zelfs gedeeltelijke beperkingen al baten opleveren.
De kunst van mentale vernieuwing in digitale tijden
Om digitale overbelasting het hoofd te bieden, kunnen we ons laten inspireren door het idee van “mentale vernieuwing”, het “opschudden van de geest” of “mentale detox”. Dit krachtige concept helpt ons nadenken over hoe we onze geest opnieuw kunnen helder maken in tijden van informatie-overvloed.
Vergelijk je geest met een bibliotheek die constant nieuwe informatie ontvangt. Zoals een bibliotheek periodiek moet worden opgeruimd en geordend, zo moet ook ons brein bewust worden onderhouden.
Onze geest raakt namelijk vervuild door digitale rommel: fragmenten van oppervlakkige content, misleidende informatie en eindeloze, betekenisloze interacties. Zoals een huis onleefbaar wordt door rommel, raakt ons denken verstopt door een teveel aan onbewerkte digitale prikkels.
Wat deze mentale rommel extra gevaarlijk maakt, is hoe subtiel ze ons denken beïnvloedt. We nemen onbewust het vluchtige denken over dat sociale media bevordert: versnipperd, springend van onderwerp naar onderwerp, zonder diepgang of aandacht.
Maar mentale detox betekent niet dat we volledig offline moeten gaan. Het gaat om bewuster omgaan met wat we opnemen. Regelmatig je geest ‘opschudden’ helpt om ruimte te maken voor focus en betekenis.
Hoe begin je eraan?
- Herkenning: besef dat je mentale ruimte vol zit met digitale ballast.
- Filtering: beoordeel je bronnen kritisch, stel vragen bij de waarde van je consumptie.
- Bewuste keuzes: ontvolg ongezonde accounts, stel grenzen aan gebruik, en maak tijd vrij voor diepe reflectie of verdieping.
Perfecte helderheid hoeft niet het doel te zijn. Het gaat om een voortdurende gewoonte van mentale vernieuwing – zoals we ook ons huis geregeld schoonmaken.
Vooruitkijken: Technologie en welzijn in balans
We moeten erkennen dat technologie en sociale media een vast onderdeel zijn van ons leven. De oplossing is dus niet om ze te verbannen, maar om onze relatie ermee te herdefiniëren.
De kwaliteit van onze digitale wereld wordt mee bepaald door onze collectieve keuzes. Wanneer we bewust inhoud delen, rapporteren of negeren, beïnvloeden we actief wat platforms promoten. Wat gebruikers waarderen, bepaalt uiteindelijk wat blijft bestaan.
Onderwijs speelt een cruciale rol. Digitale geletterdheid moet verder gaan dan technische vaardigheden – het moet ook kritisch denken, evaluatie van inhoud en gezonde gewoontes omvatten.
Ook regelgeving moet mee evolueren. Niet enkel via overheden, maar in samenwerking met techbedrijven, scholen, psychologen en middenveld. Enkel dan kunnen we digitale vrijheid combineren met bescherming.
Het belangrijkst is misschien wel de culturele omslag: we moeten stoppen met technologie te zien als óf goed óf slecht. Laten we werken aan een genuanceerde kijk op hoe technologie ons kan verbinden, verrijken en versterken – mits bewust gebruikt.
Digitale gezondheid gaat niet over beperking, maar over zelfbewuste autonomie. Door inzicht in ons digitale gedrag, regelmatige mentale detox en bewuste keuzes, bouwen we aan een gezonde digitale toekomst. Het doel is niet om technologie minder te gebruiken, maar beter te gebruiken.
Laten we ervoor zorgen dat technologie ons dient – en niet omgekeerd.
Deze bijdrage is gebaseerd op het Engelstalige artikel van Zeynep Orhan “Digital Detox”, oorspronkelijk verschenen in The Fountain Magazine Editie 164 (maart – april 2025)
Bewerkt door Bahattin Koçak
Bronnen
- Youth Mental Health Crisis, https://shorturl.at/yqB0w
- Rahimi, R. Oxford’s word of the year is a modern condition familiar to most of us, https://shorturl.at/mzHhk
- Haidt, J. The Anxious Generation: How the Great Rewiring of Childhood Is Causing an Epidemic of Mental Illness, Penguin Press, 2024
- School smartphone ban results in better sleep and improved mood, https://shorturl.at/FCCLE
- Documentaire: Swiped: The School that Banned Smartphones, gepresenteerd door Matt en Emma Willis
- Gülen, M. Fethullah “Zihinler Silkelenmeli,” https://shorturl.at/XAH3H
