Bestaat het universum — en al wat erin leeft of levenloos aanwezig is — zomaar uit zichzelf? Of is er sprake van een intentionele schepping, een oorsprong die doordrenkt is van kennis, wil en wijsheid?
Inleiding
Bestaat er zoiets als toeval in het ontstaan van het leven?
Deze vraag raakt aan een van de oudste menselijke fascinaties: waar komen wij vandaan, en wat vertelt de natuur ons over haar oorsprong?
In een wereld die steeds meer wetenschappelijk wordt verklaard, rijst ook een spirituele tegenvraag: betekent begrijpen ook verklaren, en verklaren ook ontkennen? Of schuilt er achter de orde in het universum iets dat ons overstijgt?
De islamitische denker Said Nursi (1877–1960), grondlegger van de Risale-i Nur, biedt een krachtig antwoord op deze vragen. Zijn visie, ontstaan in een tijd van wetenschappelijke vooruitgang én spirituele crisis, zoekt een middenweg tussen rede en openbaring. In onderstaande reflectie, geïnspireerd op zijn werk, wordt de rol van ‘de natuur’ onder de loep genomen.
Is de natuur zelf de kunstenaar? Of slechts een prachtig schilderij?
Deze tekst nodigt uit tot overdenking — voor wie gelooft, voor wie zoekt, en voor wie zich verwondert over de orde van het leven.
De orde in ons lichaam: toeval of gehoorzaamheid?
Wanneer we de werking van ons eigen lichaam beschouwen, kunnen we elke cel of deeltje zien als een kleine ambtenaar die zich onderwerpt aan een hogere wet — een kosmische orde die haar oorsprong vindt in de eeuwige Wil van de Schepper. Zoals een leger bestaat uit gehoorzame soldaten, zo vormt ons lichaam een harmonieus geheel van duizenden deeltjes die gezamenlijk functioneren.
“Als men deze deeltjes niet ziet als gehoorzame werktuigen van een hogere macht, zou men ze moeten aanzien als autonome entiteiten met goddelijke eigenschappen — een gedachte die zelfs het eenvoudigste verstand zou verwerpen.”
Wat is dan de plaats van ‘de natuur’?
Sommigen schrijven dit alles toe aan ‘de natuur’. Maar wat bedoelen we daarmee? Als we de natuur als verklaring aanvaarden, zonder haar te herleiden tot iets dat zelf geschapen is, dan belasten we haar met onmogelijke functies. Want de natuur bezit geen bewustzijn, geen wil, geen kennis, geen planning. Hoe kan iets dat blind, doof en gevoelloos is, verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van leven en orde?
De Risale-i Nur, een omvangrijk spiritueel-filosofisch werk van Said Nursi, biedt hier een helder inzicht. Wat wij in levende wezens waarnemen aan doelgerichtheid, samenhang, precisie en schoonheid, wijst op een bron die oneindige kennis (ilm), wil (irada) en kracht (kudret)⁰ bezit. Als we deze fenomenen niet toeschrijven aan Gods voorzienigheid (kader), dan zouden we elk wezen moeten uitrusten met onzichtbare ‘drukpersen’ en ‘machines’ om hun vorm en functie te kunnen verklaren.
Een vergelijking: de zon en haar reflectie
De manier waarop Gods namen en eigenschappen zich in het universum openbaren, lijkt op hoe de zon zich weerspiegelt in miljoenen waterdruppels en stukjes glas. Elk van die druppels toont iets van het licht van de zon, zonder dat er in werkelijkheid miljoenen zonnen bestaan. Zo ook weerspiegelt elk levend wezen iets van de macht, de kennis en de schoonheid van God.
“De natuur is een kunstwerk — geen kunstenaar. Ze is een inscriptie — geen schrijver. Ze is een wet — geen wetgever. Ze is een schepsel — geen schepper.”
De druiventros en het dorre takje
Geen enkel redelijk mens zou beweren dat een droge, levenloze wijnrank de bedenker en bouwer is van een druiventros — een complex, voedzaam, geurend en esthetisch meesterwerk. Zoals ook een enkele letter uit een gedicht niet de dichter zelf is, maar slechts een uitdrukking van zijn geest, zo kan de natuur nooit de oorsprong zijn van datgene waarin zij slechts functioneert.
“Dat uit een vijgenzaadje een machtige boom voortkomt, dat een grote meloen met een dun steeltje verbonden is aan de aarde — dat alles toont de grenzeloze macht van de Schepper.”
De boodschap van het leven
Er bestaan miljoenen soorten planten en dieren, elk met hun eigen unieke eigenschappen, kleuren, smaken en structuren. Deze verscheidenheid kan onmogelijk verklaard worden door het ’toeval’ van de natuur. Nursi vat het krachtig samen:
“Als men het bestaan van schepselen niet rechtstreeks toeschrijft aan de Eeuwige Zon — de Schepper — dan moet men aannemen dat elk schepsel zelf beschikt over een goddelijke kracht, een oneindige wijsheid (hikmet)¹ en een absolute macht (kudret). Dat is de meest onhoudbare gedachte die men over het universum kan hebben.”
Twee vormen van schepping: uit het niets en via opbouw
Volgens Nursi zijn er twee wijzen waarop de Schepper werkt:
- Scheppen uit het niets (ibdaʳ)²: God brengt iets volledig nieuws voort zonder voorafgaande materie, inclusief alles wat nodig is voor het bestaan ervan.
- Scheppen via opbouw (inshaʳ)³: Hier worden elementen uit de schepping gebruikt, volgens precieze wetten en met diepe wijsheid, om nieuwe vormen van leven of orde te doen ontstaan.
In beide vormen zien we een macht aan het werk die tegelijkertijd gedetailleerd en universeel is. In één enkel voorjaar worden volgens Nursi wel 300.000 soorten levende wezens opnieuw geschapen, elk met hun eigen vorm, eigenschappen en gedrag — allemaal zonder verwarring, vergissing of stilstand.
Wie gehoorzaamt, en wie verzet zich?
Het is opvallend dat de zon, de maan, de aarde, planten, dieren en microben allemaal hun rol spelen zonder enige weerstand. Ze gehoorzamen aan de wetten van de schepping. De enige die soms twijfelt, protesteert of vlucht — is de mens.
Want waar geloof wordt geweigerd, ontstaat weerstand. Niet omdat de waarheid niet overtuigend is, maar omdat geloof verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Een leven met zin vraagt om toewijding.
“Moge Degene die ons leven, verstand en bewustzijn heeft geschonken, ons ook leiden naar geloof, inzicht en innerlijke vrede. Want geen schoonheid, geen orde en geen bestaan kan begrepen worden zonder verbinding met de Bron van alles.”
Door Floris Bloem, Bioloog
Voetnoten
⁰ Kudret: Goddelijke almacht; de kracht waarmee God alles tot bestaan brengt en onderhoudt.
¹ Hikmet: Goddelijke wijsheid; het doelgerichte en betekenisvolle karakter van alles wat bestaat.
² Ibdaʳ: Scheppen uit het niets; een unieke goddelijke handeling zonder voorafgaande materie.
³ Inshaʳ: Scheppen via opbouw; vormgeven aan het bestaande volgens een goddelijk plan.
